یکى از صحنه هاى دردناک و در عین حال نمونه بارز نقض حقوق بشرى از سوى رژیم بعثى عراق، حمله هاى مکرر آن به مناطق مسکونى ایران است که جنگ شهرها نامیده شده است. پس از ناکامى نظامى، سیاسى و روانى عراق در جبهه هاى جنگ، سردمداران این رژیم با هدف کسب امتیازات و تحمیل شرایط خود به جنگ شهرها مبادرت ورزیدند.

در یک نگاه کلی می توان جنگ شهرها را عبارت از حملات نظامی به محل های مسکونی و غیر نظامی برای بالا بردن فشار روانی جنگ بر مردم و دولت مقابل دانست که اکثرًا با بمباران هوایی، موشک باران و یا توپخانه انجام همراه بود.

جنگ شهرها با توجه به مقتضیات و شرایط زمانی و عملکرد دو طرف جنگ ایران و بویژه عراق ( در دوره زمانی از اسفند ماه 1363 تا پایان جنگ ) به چند مرحله تقسیم شده است.

این مراحل عبارتند از:

مرحله اول: از اول اسفند 1363 تا 18 فروردین 1364

در این مرحله، 29 شهر و چندین روستای ایران 118 بار هدف اصابت بمب ها و موشک های عراقی قرار گرفت که در این حملات 1227 نفر شهید و 4682 تن زخمی شدند. نخستین حمله موشکی ایران به شهر بغداد نیز در 23 اسفند 1363 هم زمان با اجرای عملیات بدر، درحالی که عراق موج جدیدی از حملات به شهرها و تهران را از سر گرفته بود، انجام شد که موشک به بانک رافدین در بغداد اصابت کرد.

در این فاصله سازمان ملل یک بار تقاضای قطع حملات را کرد که ایران و عراق پذیرفتند اما مدتی نگذشت که عراق بار دیگر این توافقنامه را زیر پاگذاشت تا اینکه در 18 فروردین 1364 با ورود دبیرکل سازمان ملل به ایران، حملات متوقف شد.

مرحله دوم: از 4 تا 25 خرداد 1364

در این مرحله، 27 شهر و چندین روستای ایران 105 بار هدف حملات عراق قرار گرفت. در این حملات 570 نفر شهید و 1332 تن زخمی شدند. پس از این اقدام و مقابله به مثل ایران، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در پیامی از دولت های ایران و عراق خواست از حمله به مناطق مسکونی یکدیگر خود داری کنند. ایران بر اساس سیاست خود مبنی بر خود داری از گسترش جنگ در مناطق غیر نظامی و به منظور رعایت حقوق انسان دوستانه، به تقاضای دبیر کل وقت پاسخ مثبت داد. حکومت عراق نیز بر اثر فشار افکار عمومی درظاهر موافقت خود را اعلام کرد.

بدین ترتیب توافقنامه ای در 22 خرداد 1363 امضا شد. طبق این توافقنامه و بنابر تقاضای دبیر کل شورای امنیت سازمان ملل قرار شد هیئت های ناظر سازمان ملل متحد برای نظارت براجرای مفاد این توافقنامه در تهران و بغداد مستقر شوند.

مرحله سوم: 1ز 20 مرداد 1365 تا 10 دی 1365

بعد از فتح فاو و ناتوانی عراق از بازپس گیری آن، تهدیدات و سپس حملات هوایی و موشکی عراق به شهرها و روستاهای ایران از فروردین 1365 مجدد آغاز شد. هنمچنین در پی اجرای موفق عملیات کربلای یک در تیرماه عراق برای تلافی شکست خود در جبهه های نبرد، حمله به شهرهای ایران را در مرداد ماه تشدید کرد و ایران ناگزیر بار دیگر دست به مقابله به مثل زد.

بدین ترتیب، دوباره جنگ شهرها آغاز شد و تا دی ماه همین سال ادامه یافت. البته حملات پی در پی انجام نمی گرفت و در مقاطعی براساس توافق دو طرف متوقف می شد اما باز زیر پا گذاشتن آن از طرف عراق، حملات دوباره آغاز می گردید.

مرحله چهارم: از 19 بهمن 1365 تا 10 اسفند 1365

طبق توافق پشت پرده ای که در آذرماه 1365 بین آمریکا و عراق و لیبی انجام شد، لیبی همکاری خود را با ایران در زمینه پرتاب موشک قطع کرد و پس از مدتی متخصصان لیبی ضمن دستکاری موشک ها و ایجاد اشکال در آنها، ایران را ترک کردند.

بدین ترتیب ایران برای مدتی امکان دفاعی خود را از دست داد، اما چیزی نگذشت که با فضل الهی و تلاش شبانه روزی متخصصان موشکی، ایران موفق شد ایراد موشک ها را برطرف کند. عراق که از این موضوع خبر نداشت به این امید که ایران امکان پرتاب هیچ گونه موشکی به این کشور را نخواهد داشت، بار دیگر در 19در 1365(همزمان با اجرای عملیات کربلای 5 رزمندگان) به شهرهای ایران حمله کرد. بدین ترتیب، چهارمین مرحله جنگ شهرها از سوی عراق آغاز شد.

عراق حملات خود را در 20 دی ماه گسترش داد و ایران در واکنش به این اقدام در 21 در ماه موشک اسکاد خود را به سمت بغداد پرتاب کرد.

به این ترتیب حملات دو کشور ادامه یافت تا اینکه در 28 بهمن ماه، عراق به طور موقت حملات خود را متوقف کرد. در نهایت با صدور بیانیه دبیرکلی سازمان ملل در 10 اسفند ماه 1365 جنگ شهرها در این مرحله به پایان رسید.

در این مرحله، 66 شهر و بخش کشور هدف حملات موشکی عراق قرار گرفت و در مجموع 3050 نفرشهید و 11163 تن زخمی شدند

مرحله پنجم: از 19مرداد 1366 تا 29 آبان 1366

در پی موفقیت ایران درعملیات نصر در 14 مرداد 1366، عراق برای جبران شکست خود، در19 مرداد ماه به پالایشگاه تبریز و تاسیسات گچساران و دو منطقه نفتی در رامهرمز حمله کرد و به این ترتیب مرحله پنجم جنگ شهرها با فراز و نشیب هایش آغاز شد.

این حملات با ورود دبیرکل سازمان ملل به ایران در 20 شهریور موقتا قطع شد اما به محض خروج ایشان از ایران در 25 شهریور، عراق باردیگر حملات خود را از سر گرفت و تا 29 آبان ماه ادامه داد، طوری که در اکثر روزهای دو ماه مهر و آبان شهرهای ایران هر روزه هدف حملات عراق قرار می گرفت.

از نیمه آبان عراق از رسیدن به اهداف خود نا امید شد و حملات را کاهش داد وسرانجام در 29 آبان ماه عملا جنگ شهرها در این مرحله به پایان رسید. (البته در آذرماه حملاتی جسته و گریخته به ایران داشت

مرحله ششم: از 8 اسفند 1366 تا 31 فروردین 1367

در پی ناکامی عراق در واداشتن ایران به پذیرش بی قیدو شرط قطعنامه 598، حملات شدید این کشور به استان های مختلف ایران در8 اسفند 1366 آغاز شد. این حملات و متقابلا حملات ایران تا 21 اسفندماه ادامه داشت تا اینکه عراق ساعت 4 بعدازظهر همین روز اعلام کرد حمله به شهرهای ایران را متوقف خواهد کرد، البته تا دقایقی قبل از این اعلام9 موشک به شهر تهران پرتاب کرد.

با این حال، ایران از قطع حملات استقبال کرد اما عراق تنها یک روز به وعده خود عمل کرد و با آغاز عملیات ها'>عملیات های والفجر 10 و بیت المقدس در 23 اسفند ماه دوباره حملات خود به مناطق غیر نظامی ایران را آغاز کرد و این حملات تا 31 فروردین 1367 ادامه داشت تا اینکه عراق در نامه ای به سازمان ملل اعلام کرد که قصد متوقف کردن حملات خود را دارد. به این ترتیب جنگ شهرها در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به پایان رسید.

منبع: شاه آبادی حمید رضا، پژوهشی درباره تهران و دفاع مقدس، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، صص92 الی

منبع:

1. مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

2. پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید حاج قاسم سلیمانی